ALBANA MELYSHI LIFSCHIN

Intervistë dhënë gazetares Vera Pelaj te RTK, 2009

Albana Mëlyshi (Lifschin) - shkrimtarja që hedh ura lidhjeje në mes bashkëatdhetarëve dhe Amerikës

Albana Mëlyshi (Lifschin) - shkrimtarja që hedh ura lidhjeje në mes bashkëatdhetarëve dhe Amerikës

Vera Pelaj: Zonja Albana, keni punuar në RTSH, në kohën kur censura ishte e pashmangshme. Çka kujtoni më shumë kur ktheheni në retrospektivë?

Albana Mëlyshi (Lifschin): Kohën, kur kam punuar në TVSH, e kujtoj me kënaqësi si kushdo që e dashuron profesionin e vet, por edhe si një periudhë tensioni edhe stresi të vazhdueshëm. Stresi ishte i lidhur jo vetëm me procesin e dorëzimit në kohë të programeve për transmetim, por më shumë me censurën dhe vetcensurën.Gjatë punimit të një emisioni televiziv, ne, krijuesit, i njihnim mirë kornizat brenda të cilave nuk mund të lëviznin as edhe një milimetër. Emocionet e redaktorit nuk gëzonin asnjë ndjenjë lirie. Nëse do të shtonim një paragraf në tekst për kënaqësinë tonë, ishim 100 për qind të sigurtë, që do të na e hiqnin gjatë kontrollit, para transmetimit. Censura kalonte deri në ekstrem. Një herë më thirri Drejtori i Përgjithshëm i RTSH për të më kërkuar llogari, se pse në një koncert fëmijësh në Durrës, kishim nxjerrë fëmijë “pa dhëmbë" “Sikur të jenë pleq!”-tha ai. Guxova t'i kujtoja që është mosha e ndërrimit të dhëmbëve. Një herë tjetër, po i njejti drejtor më thirri duke më tërhequr vërejtjen që regjisorja e redaksisë sonë nuk kishte nxjerrë në ekran mbesën e kryeministrit (Mehmet Shehut).
"I ka mend në vend kjo regjisorja juaj? Shkon në kopshtin e fëmijëve ku është mbesa e kryeministrit, e nuk e nxjerr në ekran? Niseni menjëherë me shërbim të bëjë emision tjetër!”
E vërteta ishte që mbesa e kryeministrit atë ditë nuk kishte vajtur fare në kopësht atë ditë, e kur kishte parë në mbrëmje koncertin e shokëve të saj, kishte zënë të qante, se pse ajo nuk qe në ekran bashkë me shoqet. Natyrisht, nipërit e mbesat janë të ëmbël për gjyshërit, por bubullima e gjyshit të saj shkundi televizionin. Për një kohë kam përgatitur e drejtuar në ekran emisionet për të rinj. Ndodhi që ndonëse isha e sëmurë dhe isha këshilluar nga mjekët për t’u shtruar në spital për operacion, nuk mundesha kurrsesi pa përgatitur së paku programe rezervë për tre javë rresht. Dhe kur programet e mia ishin në transmetim çdo të premte njera pas tjetrës, askush veç familjes dhe të afërmëve, nuk e dinte që unë, redaktorja, që spektatorët e shihnin të gjallë në ekran, luftonte në spital në mes jetës dhe vdekjes.

Vera Pelaj: Pavarësisht nga censura, ju kishit një vend pune të mirë. Pse e latë Shqipërinë dhe shkuat në Amerikë?

Albana Mëlyshi (Lifschin): Nuk e lashë Shqipërinë, në 1992, kur bleva biletën për Nju Jork, e nuk e kam lënë as sot në 2009, 17 vjet më pas. Siç e theksuat dhe ju, unë kisha një punë shumë të mirë në atdhe. Punoja për Televizionin e Tiranës, kisha gjithë familjen dhe rrethin shoqëror që më donte e respektonte atje. Madje, atë kohë sapo kisha mbaruar një cikël të rëndësishëm televiziv për periudhën e tranzicionit në Shqipëri. Atë vit, në 1992, unë e mora avionin për në Amerikë në rrethana të jashtëzakonshme familjare dhe aspak me mendimin për të ndenjur përgjithnjë atje. U nisa për t’i qëndruar pranë gjyshit tim, Nikoll Mëlyshit, në ditët e tij të fundit. Ai po mbyllte sytë larg familjes, mungesën e të cilës e kishte vuajtur për 45 vjet rresht. Isha e vetmja “përfaqësuese” nga Shqipëria. Ndoshta është vendi këtu të bëj një prezantim më të gjatë, që ju ta kuptoni se ç’ishte për mua dhe familjen time ai udhëtim.Unë jam e mbesa e Pal Mëlyshit “Heroi i Popullit” dhe e Nikoll Mëlyshit (babai i Palit) nacionalist dhe antikomunist i betuar. Im gjysh shkoi në luftë për të luftuar okupatorin, por duke vënë një kusht: “Dorën grusht, nuk e bëj dhe yllin e kuq në kapelë nuk e mbaj, sepse ato s’janë shenja shqiptare”. Vinte nga një familje bajraktare e nderuar e Mirditës. Kur u kthye nga lufta për çlirimin e vendit, u ndesh me një zhgënjim të paimagjinueshëm. E gjeti shtëpinë e tij (kullën) të djegur nga shokët partizanë, si edhe të gjithë familjen të internuar. Sado e pabesueshme të tingellojë kjo, është plotësisht e vërtetë. Tek vështronte harkun e mermertë të derës, me emrin e të atit “Gjon Melyshi-bajraktar”, e asnjë këmbë njeriu, ai ndjeu tradhëtinë e madhe që i ishte bërë. Në këto rrethana, u detyrua të arratisej, e ta linte atdheun e vet, për lirinë e të cilit luftoi, e ndoshta do të kishte rënë dëshmor.
Nga ajo ditë duhej të kalonin 45 vjet rresht, me kujtimin e familjes së tij si relike të shtrenjtë në shpirt.. Asnjë komunikim nuk iu lejua me familjen nga qeveria e Tiranës, edhe pse ishte baba heroi. Por qe antikomunist dhe kishte shkruar libra kundër qeverisë së Tiranës, ku numëronte fakte të vrasjes e eliminimit pa gjyq të shumë kundërshtarëve të saj nga krahinat e veriut, veçanërisht Mirditës, përfshirë këtu edhe 8 pjestarë nga familja e tij. Gjyshi kishte shtetësinë amerikane, por kokën e zemrën e kishte në Shqipëri. Ka banuar në Nju Jork, dhe ka qenë anëtar i vjetër i organizatës panshqiptare “Vatra”. Mjaft nga miqtë që e kanë njohur, janë ende gjallë. Pas 45 vjetësh, në 1989, i ndarë nga familja në atdhe, na dërgoi një telegram ku thuhej:
“Mbusha 90 vjeç, a mund të vij të vdes në vendin tim? Baba.”
Familja i kërkoi leje Qeverisë, që ta pranonte babanë në atdhe. Mirëpo, përgjigja erdhi negative. Ai burrë i vjetër, kërkonte një copë varr në vendin ku kishte lindur, por edhe kjo iu mohua nga qeveria e Ramiz Alisë. Në fund të vitit, pa i marre leje askujt dhe i vendosur për të parë familjen e tij pas 45 vjet ndarjeje, mbërrin në aeroportin e Tiranës, Qe tronditje e madhe emocionale për familjen, ndërsa për Qeverinë duket qe tërmet, se na solli Sigurimin në shtëpi për t’i dhënë urdhër plakut 90 vjeçar, babait të heroit, të kthehej menjëherë nga kishte ardhur, si person “non grata”. Im gjysh u kthye në Nju Jork, i detyruar për herë të dytë të linte atdheun.
Atë kohë unë punoja për televizionin shtetëror. Qe hear e parë që pashë me sytë e mi fytyrën mizore të diktaturës. Pas kësaj që ndodhi, im gjysh u sëmur me kancer në pankreas. Ndërkohë, Shqipëria u hap me botën dhe u vendosën marrëdhënie diplomatike me SHBA. Intervistova konsullën e parë amerikane në Tiranë, Barbara Cummings, lidhur me kriteret e dhënies së vizave, qytetarëve shqiptarë. Unë vetë isha nga të parat që mora vizë dhe erdha në Amerikë. Erdha , siç thashë më lart, për t’i qëndruar pranë gjyshit tim, në ditët e fundit të jetës së tij. I detyrohesha, në emër të familjes. Mbi këtë ngjarje kam shkruar tregimin “Shamia e zezë”, tregim i cili mori vlerësime maksimale nga kolegë dhe lexues. Shumë më sugjeruan ta shtrija në përmasat e një romani. Këtë tregim e kam përfshirë edhe në librin tim të fundit “Magjia e një zëri”.

Vera Pelaj: Pas vdekjes së gjyshit tuaj, ju qëndruat në Amerikë. Si arritët të integroheni në shoqërinë amerikane?

Albana Mëlyshi (Lifschin) Kur mendova se mund të qëndroja në Amerikë për një kohë të gjatë, i thashë vetes që duhet t’i kthehem edhe një herë shkollës. Intelektuali në dhe të huaj, ka nevojë të kompensojë jetën shpirtërore, pa atë ai vdes. Mora një diplomë për biznes, këtë e bëra duke menduar se do të më shërbente po qe se do të kthehesha në Tiranë, (megjithëse e kam ditur se unë kurrë s’kisha për t’u bërë një biznesmene e mirë) dhe të dytën për Paralegal nga Universiteti i Nju Jorkut. Në Tiranë më pat mbetur merak që krahas gazetarisë nuk mbarova edhe fakultetin juridik. Kështu, aktualisht punoj në një zyrë avokatie që merret me problemet e emigracionit, të rregullimit të statusit të emigrantëve të rinj, pra në një fushë njerëzore, zgjedhja ime më e preferuar. Njohja me ta dhe me studentët e mi emigrantë, pasi edhe jap mësim në Institutin Globe, Manhattan, më ka frymëzuar në punën time krijuese.

Vera Pelaj: Keni 17 vjet që jetoni në Nju Jork dhe përsëri vazhdoni të keni në fokus të krijimtarisë tuaj temën e emigrimit. Pse?

Albana Mëlyshi (Lifschin) Në Amerikë përditë vazhdojnë të vijnë emigrantë të rinj. Të gjithë kalojnë në rrugën e vështirë të njohjes dhe përshtatjes me realitetin amerikan, ndërtojnë ëndrrat e përcaktojnë objektivat që duan të arrijnë për veten dhe fëmijët e tyre. Në këtë rrugë të gjatë e të vështirë, në mënyrë të ngadaltë, por të natyrshme, përqafojnë edhe identitetin e tyre të ri, atë amerikan, e megjithatë dashuria e malli për vendlindjen mbetet i madh. Është një ndjenjë e thellë e paspjegueshme. Me trup në Amerikë e me mendje e zemër në Shqipëri. Kështu ka ndodhur gjithnjë me gjeneratën e parë të emigrantëve. Ka një shprehje të trashëguar që thotë se emigrantët e parë "trupin e kanë në Amerikë dhe qafa u zgjatet mbi Atlantik". Eshtë një temë që nuk duket se ka të shteruar. Në të kundërtën ende lexohet me interes.

Vera Pelaj: Duket se libri më tipik i juaji në këtë drejtim, është ‘URA MBI OQEAN”. Menjëherë të shkon mendja se kjo është urë e hedhur midis Shqipërisë dhe Amerikës. Çfarë të veçante ka ky libër në krahasim me tre librat që keni botuar më parë dhe përse ky libër u promovua nga Ministria e Jashtme e Shqipërisë?

Albana Mëlyshi (Lifschin) E veçanta është se që në konceptim unë i vura vetes qëllim që ky libër t’u përkushtohej emigrantëve të rinj që vijnë në Amerikë. Është për ata që bëjnë gati valixhet, por edhe për ata emigrantë që porsa kanë ardhur në këtë botë të madhe dhe e ndjejnë veten të humbur, po nuk u ndihmuan. Dikush e quajti “guidë” për emigrantët, se nëpërmjet tregimeve të librit, veç të shijuarit estetik, ai gjen edhe një informacion të bollshëm, realist, për jetën amerikane, sheh rrugën nëpër të cilën do të kalojë dhe mëson si të orientohet në këtë botë të madhe. Nëse promovimin e tij e organizoi Instituti i Diasporës në Ministrinë e Jashtme, mendoj se ka qënë pikërisht kjo arsyeja. Instituti i Diasporës e bëri si aktivitet të vetin. Më ftuan në promovim bashkë me bashkëshortin tim. Z Flamur Gashi, Drejtor i Institutit të Diasporës, i cili drejtoi këtë aktivitet e vlerësoi librin, si një shërbim të mirë për emigrantët shqiptarë të Amerikës.

Vera Pelaj: Në muajin maj, unë isha e pranishme në promovimin e vëllimit tuaj me tregime “Magjia e një zëri”. Promovimi ishte organizuar nga Universiteti UFO, Departamenti i Shkencave të Komunikimit, pra Dega e Gazetarisë, studente e të cilës keni qenë para disa dekadash. Është kënaqësi kur librat tuaj i promovojnë institucione të rëndësishme në atdhe?

Albana Mëlyshi (Lifschin): Është kënaqësi, por edhe nder e përgjegjësi sepse është vlerësim
Kur Prof. Boriçi, Shef i Departamentit të Shkencave të Komunikimit, bashkë me mesazhin e urimit për Vitin e Ri 2009, më ftoi që ta promovonim librin tim në universitet, në Tiranë, u emocionova shumë... M’u kthyen kujtimet e viteve të shkuara, kur kam qenë studente e gazetarisë.

Vera Pelaj: Çfarë ka të veçantë ky libër, krahasuar me të tjerët?

Albana Mëlyshi (Lifschin) :Dallon, së pari, do të thosha në tematikë. Në këtë libër kam synuar të hyj thellë në jetën amerikane. Mjaft tregime janë të frymëzuara nga jeta e amerikanëve të lindur, jo e emigrantëve.

Vera Pelaj: Këtu mendoj se për njohjen më të thellë të jetës amerikane dhe skalitjen e personazheve amerikane, u ka ndihmuar martesa me një amerikan

Albana Mëlyshi: E vërtetë. Më ka hapur një dritare të madhe njohje, shumë e rëndësishme për krijimtarinë time.

Vera Pelaj: Krijimtaria juaj është vlerësuar shumë nga profesionistë të fushës se letrave dhe shquheni si shkrimtare që bazohet në jetën reale. Mendon se suksesin tuaj në letërsi e keni arritur pikërisht për këtë?

Albana Mëlyshi (Lifschin)i: Realizmi është zemra e krijimtarisë sime. Pa të, nuk do të isha unë. Jam adhuruese e Heminguejt dhe Çehovit, dy nga prozatorët e mi më të preferuar. Materialin e gjallë ata e merrnin nga jeta, madje edhe nga vetë jeta e tyre. Kjo, mendoj, i bëri të pavdekshëm. Heminguej ka thënë se për një shkrimtar është vitale të vëzhgojë dhe të hedhë në letër vëzhgimet e tij, saktësisht. Ai ndjente që materiali i shkrimtarit duhet të vijë nga përvoja personale, përndryshe nuk do të qe bindës. Duke e zbatuar këtë në praktikë, nobelisti gjithnjë merrte me vete një makinë shkrimi portable, kudo që shkonte. Çehovi, nga ana tjetër, me tregimet e tij, krijoi mërira tek miqtë më të afërt. Nëse “njeh” jetën e rrethin e të njohurve të Çehovit, disa nga ata i gjen në tregimet e novelat e tij.

Vera Pelaj: Përpos disa librave të tjerë, keni shkruar edhe librin “Udhëtim në Historinë Amerikane”, botuar në 2003, madje e keni ribotuar. Është libri i parë për historinë e Amerikës në gjuhën shqipe. Si ju erdhi idea për këtë libër?

Albana Mëlyshi (Lifschin): Synimi im, fillimisht, nuk ishte që të shkruaja një libër të atyre përmasave. Kjo ide u zhvillua më vonë. Ato kohë unë isha shumë e dhënë pas studimit të historisë së Amerikës, mund të thuash se kisha rënë në dashuri me të. Kaloja orë të tëra në bibliotekë. Ne kemi menduar se dinim për historinë e Amerikës, por jo. Duke lexuar libra të ndryshëm e të shumëllojshëm, gjeta mjaft gjëra interesante që nuk i kisha dëgjuar ndonjëherë. Nuk di pse, por kur lexoj apo mësoj një gjë të bukur , kam dëshirë ta ndaj edhe me të tjerët. Kështu disa episode interesante, ia bëra të njohur publikut të diasporës nëpërmjet gazetës “Iliria”. Kolegët më sugjeruan, që këto episode t'i mblidhja në një libër të veçantë. Kisha filluar ta mendoja këtë, por në një këndvështrim më të gjerë. Vendosa t’i hyj punës serioze të shkrimit të një libri për historinë e Amerikës, por jo si tekst akademik, shkollor.. Doja të jepja një histori të gjallë, që të lexohej me kënaqësinë që të jep një rrëfim apo tregim. Doja të shkruaja një libër për të gjitha moshat dhe nivelet. Për ketë kam studiuar 62 libra, historike, shoqërore, biografike e letrare. U ndjeva shumë mirë kur Z .Dritëro Agolli, në vizitën që i bëra këtë verë,së bashku me Faslli Halitin, më tha: “Librin tuaj e kam në bibliotekë dhe e marr e shoh si nje libër enciklopedik pasi ka shumë information”.

Vera Pelaj: Le të kthehemi në një moment historik, dhjetë vjet më parë, në verën e vitit 1999, në bazën ushtarake të Fort Diksit, ku qeveria amerikane kishte strehuar rreth pesë mijë refugjatë nga Kosova. Ju keni punuar aty, cila është përvoja juaj?

Albana Mëlyshi (Lifschin): Unë bëja punën e gazetares së radios dhe përkthyeses njëkohësisht. Merresha me përgatitjen dhe transmetimin e një programi të përditshëm, prej ore 6PM-deri në 9 PM për popullsinë kosovare, refugjate. Më kujtohet që atyre nuk u pëlqente ky emër (refugjat) dhe ne ishim porositur që të ishim të kujdesshëm në mënyrën se si u adresoheshim të lënduarve nga lufta. Ata mblidheshin në fushë pranë qendrës së zërit dhe dëgjonin lajmet, të cilat shpërndaheshin në tërë kampin nëpërmjet dy altoparlantëve të mëdhenj. Ishin të etur të dinin se ç’po ndodhte në Kosovë, Maqedoni, Shqipëri, e gjithë Ballkanin. Shumë njerëz nuk dinin se ku i kishin anëtarët e familjes. Më kujtohet si tani, kur po jepja lajmin që kisha ortodokse serbe kërkonte dorëheqjen e Millosheviçit, një thirrje e madhe gëzimi tundi dritaret e studios së transmetimit. Përveç emisionit të lajmeve që jepja, organizova edhe një program për të vegjëlit të cilët e mbushën me recitimet e tyre patriotike. U miqësova shumë me ta. Ata më rrëfyen historitë e përzënies nga shtëpitë e tyre nën bajonetat serbe, ashtu siç dijnë të tregojnë fëmijët. Ishin ngjarje të dhimbshme. Më kujtohet historia e një vogëlusheje, Ekzona Shaqirit, atëhere 9 vjeçe, e cila më tregonte se ndërsa ecnin për orë të tëra të lodhur e të uritur kishin parë copa buke të përgjakura në rrugë si edhe një vesh të prerë. Vendosa që këto dëshmi fëminore, t'i përmblidhja në një libër dokumentar. Kështu lindi libri” Fëmijët e Kosovës –histori tmerri-mbresa nga kampi i refugjatëve të Fort Diksit (Children of Kosova–Stories of Horror- a vieë from Fort Dix-refugee camp) Për mua ishte e rëndësishme që tragjedinë e Kosovës, t'ia jepja opinionit amerikan, ashtu thjesht të parë nga këndvështrimi i fëmijëve të Kosovës, paanshmërisht. Nëse keni parasysh, ato kohë televizionet zienin për luftën në Kosovë, e jo të gjithë e quanin luftë të drejtë.

Vera Pelaj: Kur libri juaj "Children of Kosova…" u aprovua si tekst shkollor, nga Ministria e Arsimit e Nju Jorkut, qe padyshim sukses i madh për ju. Ishte hera e parë që kjo ndodh me një autore shqiptare apo jo?

Albana Mëlyshi (Lifschin) i: Qe një rastësi. Një mësues amerikan që kishte lexuar librin, i pat sugjeruar Polit, bashkëshortit tim, që t'i dërgonim një kopje Bordit të Arsimit të Nju Jorkut. Ai vetë, si mësues i shkollës së mesme, e gjeti interesant librin për lëndën e studimeve sociale dhe e kishte punuar në klasë. Ne ndoqëm këshillën e tij. Pas dy muajsh, na erdhi një shkresë e Bordit të Arsimit të Nju Jorkut, që thoshte se libri qe aprovuar si 'text book" për klasat 6-12. Nuk më besohej. Libri e kishte tejkaluar parashikimin tim.

Vera Pelaj: Ky libër i është dhënë vetë presidentit Bill Klinton me dedikim nga dora juaj. Si ndodhi?

Albana Mëlyshi (Lifschin) Në takimin e organizuar nga Këshilli Shqiptaro-Amerikan (NAAC) për nder të Presidentit Klinton, për kontributin që ai dha për çlirimin e popullit të Kosovës, ky libër qe vendosur në çdo tavolinë për çdo të ftuar në atë darkë. Natyrisht edhe në tavolinen ku qe ulur presidenti, përpara tij. Një nga shoqëruesit e tij, m’u afrua me librin në dorë duke më kërkuar të nënshkruaj me dedikim për presidentin Klinton. Sinqerisht u emocionova kaq shumë, sa atë moment thashë se s'dija asnjë fjalë anglisht. Por mbaj mend që kam shkruar: "God Bless you, Mr. President!......” Nga ajo darkë, kam kujtim një fotografi ulur në tavoline, në krah të tij. Kur ke nderin të qëndrosh pak minuta pranë njerëzve të mëdhenj dhe e bisedon qoftë edhe për pak me ta, ndjen madhështinë e tyre...Kjo qëndron pikërisht në thjeshtësinë që kanë.

Vera Pelaj: Shkruani edhe poezi dhe e keni të ndjerë me mesazhe të ngrohta njerëzore, por nuk bëni zhurmë si poete, pavarësisht se keni marrë vlerësime edhe nga poetë të njohur shqiptarë. Në një bisedë me poetin Ali Podrimja, ai më tha se e vlerëson shumë poezinë tuaj. Si ndjeheni kur ju vlerëson aq lart një poet kombëtar siç është ai?

Albana Mëlyshi (Lifschin): U ndjeva e nderuar, që poeti i madh Ali Podrimja, përshëndeti poezinë time. Vlerësova tek ai, veçanërisht, sugjerimin konkret që më bënte për të vazhduar me poezinë e shkurtër, e cila i kishte pëlqyer më shumë se të tjerat në librin “Dje preva floket”. Më shkruante se “e respekton një artikulim të tillë dhe e përkrah, sepse aty është edhe mënçuria krijuese si dhe bukuria e artikulimit”.

Vera Pelaj: A e keni vizituar ndonjëherë Kosovën?

Albana Mëlyshi (Lifschin): Kosovën e kam vizituar në maj të vitit 2001. E kisha njohur nga njerëzit e saj në Fort Diks, e kisha ëndërruar që 30 vjet të shkuara, në Tirane kur punoja me redaksinë e fëmijëve të televizionit. Atëherë transmetonim festivalet e fëmijëve të Kosovës, me sa me kujtohet quheshin “Akordet e Kosovës”. Ëndërrova të shkoja me një shërbim atje. Nuk pata fat. Kur u planifikova nga drejtoria e televizionit të Tiranës për në Prishtinë,u gëzova shumë, por atë kohë ndodhën ”trazirat e studentëve”, siç u quajtën fillimisht nga media, dhe shërbimi u anulua. E realizova ëndrrën time për të parë Kosovën, në maj 2001, gati pas 20 vjetësh.

Vera Pelaj: Si u ndjetë?

Albana Mëlyshi (Lifschin): E emocionuar… Ishte e pamundur të mos më rridhnin lotët vetvetiu, në mënyrë të pakontrolluar. Dëgjoja të flitej shqip, shikoja rrugë si të Tiranës, pallate banimi si të saj, e njëjta aromë pemësh pranvere, komunikoja në gjuhën e nënës, dhe kur mendoja që mjerisht kjo dikur qe konsideruar e dalë “jashtë shtetit”. Është një realizim i rrënqethshëm, që je në tokën tënde, tek vëllezërit e tu, në një tokë të mohuar padrejtësisht që ta kishin bërë të huaj... Aty lindi poezia ime “Dhimbje dhe mall” ashtu siç erdhi. Edhe sot e kësaj dite nuk i kam ndryshuar asnjë rresht. Atë vit kam takuar Dr. Rugovën, ende i ruaj disa dhurata të vogla si gurë të çmuar nga shtëpia e tij muze, ku ai na shoqëroi vetë pothuajse në çdo ambient. Atij i kam dhuruar personalisht, për herë të parë librin “Children of Kosova stories of horror.”Po atë kohë jam takuar edhe me akademikun Mark Krasniqi, dhe gjithashtu i dhurova librin. Pashë varret masive të viktimave të genocidit serb. Bëra shumë fotografi, kudo që shkova.

Vera Pelaj: Në pranverën e vitit 2008, jeni nderuar edhe me titullin “Gruaja e vitit” nga Organizata e gruas Shqiptaro -Amerikane në Nju Jork “Motrat Qiriazi”. Çka do të thotë ky vlerësim për juve?

Albana Melyshi (Lifschin): Organizata “Motrat Qiriazi”- është organizata më e vjetër e gruas Shqiptaro -Amerikane në SHBA, me qendër në Nju Jork, që drejtohet nga aktivistja e njohur dhe e respektuar këtej dhe përtej oqeanit, Dr. Anna Kohen. Është vlerësim i madh dhe jam mirënjohëse. Aq më tepër që këtë titull e përcaktuan në një ditë të shënuar, në festimin e 15 vjetorit të krijimit të organizatës. Qe një nder i bërë në një përvjetor të veçantë të kësaj organizate, gjë që s’harrohet.

Shënim: Intervista është përfshirë në librin "Kalëidoskopi i letërsisë shqiptare" i gazetares Vera Pelaj’

Ballafaqimin e dy botëve që kam përjetuar personalisht e konsideroj si privilegj

Nga intervista me shkrimtaren shqiptaro-amerikane Albana Melyshi Lifschin dhene studiuesit Gjon Marku, autor i librit ‘Antologji e mendimit të sotëm për Mirditën

Pyetje: Ju jeni mbesë Mirdite, nga një familje me emër – e Melyshajve, me tradita të shquara atdhetare. Edhe pse e rritur larg nga trevat e asaj krahine, ju keni një dashuri të veçantë për ato troje, për zakonet për folklorin për atë veshje të pashoqe. Si është realizuar tek ju kjo ngjizje?
Përgjigje: Unë kam lindur në qytetin e bukur të Vlorës dhe jam rritur e shkolluar në Tiranë, por gjyshja ime, Nënë Dava, sic e thërrisnin të gjithë në shenjë respekti, pati një influencë të madhe në formimin tim që në fëmijëri dhe më pas në adoleshencë. Ishte një grua e rrallë, dhe unë pata fatin të isha mbesa e saj. Rrëfimet e legjendat edukuan tek unë dashurinë për Mirditën dhe historinë saj. Gjyshja më zhvilloi fantazinë dhe rriti tek unë nderimin për ata malsorë krenarë, për krahinën që s’u përkul asnjëherë Turkut, që s’i pagoi kurrë taksa, por edhe për shtëpinë e madhe bajraktare të Melyshajve. Gjithëçka më ka treguar gjyshja i kam ruajtur të gjalla edhe sot e kësaj dite. Lidhja e bukur me gjyshen time është hedhur besnikërisht në librin “Yjet nuk janë të kuq”. Dhe për ta bërë më konkrete nëna na kishte vizatuar shtëpinë e madhe të bajraktarit Melyshaj, pranë oborrit të së cilës kalonte shtegu i udhëtarit dhe nevojtarit. Qe një shtëpi ku mikpritja e mbante derën hapur në çdo kohë. Familja mbante në gjirin e saj edhe një çift pleqsh, të pa mbështetje, dhe i trajtonte njëlloj si pjestarë të familjes. Gjyshja tek më tregonte histori të vjetra, përalla e legjenda të krahinës, më mësoi ndërkohë, si të bëj punë-dore që në moshë të njomë. Më mësoi proverbat e para. Më dha këshillat e para. Gjyshja ime ishe fisnike e mencur dhe stoike. Një herë, kur hyra në gjimnaz, e pyeta se sa vjet shkollë kishte bërë. Ajo buzëqeshi e m’u përgjigj: “Kam bërë 12 vjet shkollë ”. Vonë nëna ime, më ka spjeguar se ç’donte të thoshte gjyshja. Ishin 12 vjetët e internimit – “kursi i jetës’, i gjatë dhe i komplikuar nga i cili kishte mësuar shumë.

Pyetje: Diktatura komuniste familjen tuaj e përçau, e përfoli, e kalbi internimeve e më pas e vendosi Pal Melyshin në ballin e luftëtarëve të ditëve të bardha që solli dhe për Mirditën. Sistemi e shpalli Pal Melyshin “Hero të Popullit”. Ju si e keni përjetuar gjithë legjenden e Pal Melyshit?
Përgjigje: Unë kam qënë 5 vjeçe, kur Pali u shpall hero. Mbaj mend që atë kohë e gjithë familja jonë u transferua nga Vlora në Tiranë. Për herë të parë mësova që kisha edhe një gjyshe tjetër, të cilën s’e kisha parë kurrë e për të cilën nuk kisha dëgjuar kurrë. Kjo ishte nënë Dava, të cilën e pashë për herë të parë kur nëna na shpuri në “shtëpinë” e saj, kur sapo kish dale nga internimi. Këtë moment e kam përshkruar hollësisht në librin që përmënda më lart. Pas kërkesës së gjyshes për t’u bashkuar me familjen e saj, ne u bëmë bashkë në Tiranë. Në Rrëshen mbaj mend të kem qënë një herë kur isha fëmijë dhe dy herë të tjera si studente e gazetarise. Në 1974 kam botuar një përshkrim të frymëzuar në 30 vjetorin e çlirimit të Mirditës. Por siç merret me mend jeta dhe ëndërat e mia për të ardhmen ishin lidhur kryesisht me Tiranën, ku u rrita. Në to nuk parashikohej as vajtja në NY, as edhe një dashuri e përtrirë për Mirditën.

Pyetje: Vitet 90-të shënuan edhe për ju një përmbysje të atij mentaliteti e realiteti që propagandohej nga sistemi i kaluar. Ju në atë vit jeni njohur dhe me gjyshin tuaj Nikollën – ish oficer – i arratisur- prej Shqipërie prej 45 vitesh, por me një veprimtari botimesh si autor librash. Me të ne Nju Jork nuk banuat gjatë se ai ndërroi jetë shpejt. Ju ishit në varrimin e tij e më pas jeta juaj dhe e djalit u lidh me Nju Jorkun. Sa ka ndikuar tek ju kjo njohje e afërt me të. Po vërtetësia e fakteve historike të njohura nga ju dhe ato të tij për Mirditën, a u ndryshuan?
Përgjigje: Përmbysja e mentalitetit apo adoptimi i një mentaliteti te ri tek unë ndodhi në mënyrë graduale. Vajtja në Nju Jork, jeta në qytetin ku kish banuar gjyshi, në lagjen e shqiptarëve, leximi i librave të tij, përballja me botkuptimin amerikan mbi jetën, shoqërinë, të gjitha ndihmuan në kompletimin tim. Ballafaqimin e dy botëve që kam përjetuar personalisht e konsideroj si privilegj. Mësova që njeriu duhet të jetë mëndjehapur në përqafimin e mendimeve, ideve por mbi të gjitha mbi Të Vërtetën. E vërteta s’mund të jetë kurrë e vërtetë nëse nuk jepet e plotë. S’mund të ketë të vërtetë të cunguar. Në hapjen e pjesës së dytë të librit “Yjet nuk janë të kuq” kam vënë një citat të gjyshit që thotë: “Për me kriju një histori shqiptare të pastër nuk duhet me mshef pas perdes as të mirat e as të ligat e njerëzve të mëdhenj për arsye partiake ose oportunizmi. E vërteta asht e vetmja rrugë me bindë opinionin pasardhës.” Në faqet e librave të gjyshit, Nikollë Melyshit, gjeta armata njerëzish të pushkatuar pa gjyq nga pushteti komunist, për shkak të bindjeve të tyre për Shqipërinë e pasluftës, e donin atë thellësisht shqiptare, pa influencën e të huajit. Nuk duhej të konsiderohej ‘krim’ qënia ‘nacionalist’, apo të konsideroheshe ‘patriot’ sepse bëje siç thosh Rusi. Gjatë luftës babai i Palit iu përgjigj thirrjes për t’u bashkuar me brigadat partizane (Pali gjithashtu në radhët e tyre) por nuk mund të binte dakort që të luftonte nën simbolet e komunizmit rus, dhe vuri ketë kusht para Tuk Jakovës e Mehmet Shehut, që kishin pushuar tek kulla e tij sëbashku me njësitë partizane: “Vij me ju në luftë si nacionalist, por dorën grusht nuk e baj dhe yllin e kuq nuk e mbaj”. Ata e pranuan kushtin e tij dhe ‘pagesën” ja bënë pas luftës. I dogjën kullën dhe i internuan të gjithë familjen 25 vetë që u ndodhën atë mëngjez në shtëpi dhe dy prindërit e vjetër(bajraktarin e njohur Gjon Melyshi me gruan) që vdiqën nga vuajtjet në internim. Ndërkohë qëllimi im ishte që figurën e Palit ta jepja në një një dritë njerëzore dhe reale. Heronjtë në vetvete janë njerëz idealistë, besnikë të idealeve të tyre, jo heronj të Partive e të propagandës së tyre. Ata u përvetësuan prej saj. Filmi ‘Operacioni Zjarri’ kushtuar Palit është një film propagandë, me fare pak të vërteta. Këtë fillova ta kuptoj që atë ditë që u dha premiera e tij në Pallatin e madh të Kulturës, kur ndjeva psherëtimën e gjyshes sime në krah. “Oh, si nuk plas zemra!”
Më vonë e mira gjyshja ime më pat thënë:“Babai i Palit kurrë s’ka dashur ta vrasë të birin. Ai e pat lënë të lirë në rrugën e vet. Ata të dy dolën partizanë.

Pyetje: Në veprimtarinë tuaj shkrimore si gazetare e viteve 70-80, keni shkrime që pasqyrojnë jetën dhe punën në trevën e Mirditës. Po më pas, me botimin e librave tuaj, sa vend ka zënë ajo psikologji sidomos në Amerikë, ato personazhe mirditas në krijimtarin tuaj?
Përgjigje: Vitet ‘70 pas mbarimit të Fakultetit të Gazetarisë, kanë qënë më shumë publicistike. Herë a herës ndonjë tregim apo skicë letrare në to, sidomos në gazetën ‘Zëri i Rinisë” ku u emërova. Librat e fundshekullit dhe shekullit të ri, kanë qënë reflektime të jetës së së re në Amerikë, tregime të përmbledhura në librat ‘Takim me të papriturën’, ‘Ura mbi oqean’, ‘Kafe Shkodra e Nju Jorkut’ etj. Publicistika ime, kryesisht në formën e shënimeve të udhëtimit nga Atdheu, në ardhjet e mia të përvitshme nga Nju Jorku në Tiranë. Ishin mbresa nga zhvillimet shoqërore në vend. Në planin familjar qëndrimi i gjatë me mamanë , bisedat me të na shpinin sërish në të kaluarën. Nëna ime më kishte zëvendësuar gjyshen me kohë. Kujtimet e saj zunë vend në botimet e mia, ishin nga pjesët më interesante.

Pyetje: Ju jeni cilësuar si pionere e letërsisë së emigrimit në Amerikë, por sa përqind ka zënë vend Mirdita apo mirditori në krijimtarinë tuaj.
Përgjigje: Ky përcaktim është bërë nga i ndjeri Prof.Peter Prifti, me banim në San Diego Kaliforni. Ai ndiqte rregullisht në gazetën ILLYRIA shkrimet dhe letërsinë time. Eshte e vertete që në pesë librat me prozë tema dhe personazhet e mi janë emigrantet shqiptarë të Amerikës pa dallim që luftojnë jo vetëm për te mbijetuar por edhe per të përqafuar një botkuptim të ri, atë amerikan.
Nuk mund të përmend krahina te veçanta. Por nga njohja me miqtë e vjetër të gjyshit në NYC jam frymëzuar për të shkruar krijimet e para. Kjo vihet re në disa tregime tek libri “Ura mbi oqean”. Janë ballafaqimet e para të emigrantit shqiptar me Amerikën, zhgënjimi nga ideja se në Amerikë bëhesh i pasur, se “të gjithë shqiptarët janë milionera “ etj. Kur një i mërguar i vjetër, mirditor i tha vëllait të porsa ardhur në Nju Jork se i kish gjetur punë në pastrime, ai u habit dhe i fyer ia ktheu: Pse për të të pastruar kam ardhur unë në Amerikë?”

Pyetje: Po lidhjet tuaja me emigrantët e tjerë mirditas të atjeshmë sa jua freskojnë ndijimin e familjes.
Përgjigje: Unë në Nju Jork gjeta respekt për gjyshin, Nikollën. Mësova që ai kafet i pinte me të birin e Gjon Mark-a Gjonit. Emigrantët e ardhur nga veriu i Shqipërisë njërit i drejtoheshin me ‘Kapedan’ e tjetrit , dmth gjyshit ‘Bajraktar”, si në të kaluarën dhe gëzonin respekt në komunitet.
Madje mbaj mend që kur më kërkuan një intervistë në radio, në ditët e para të mbërritjes në NYC, gazetari më njoftoi se dëshironte të më prezantonte si mbesën e Nikoll Melyshit. Mësova që para se gjyshi të kthehej për herë të parë në Shqipëri, pati mjaft miq të arratisur që i dhanë paralajmërime të kobshme për shkak të diktaturës komuniste që drejtonte jetën e vendit. Por ai nuk dëgjoi askend. Erdhi në vendin e vet, tek familja e vet, dhe qeveria e Ramiz Alisë e përzuri. Kur u kthye në NYC miqtë i kujtuan që e patën paralajmëruar , por ai s’i kish dëgjuar. Ishte burrë i mençur e s’bënte të gabonte. “Edhe njerëzit e mençëm mund të bajnë ‘stupid things’, u ish përgjigjur gjyshi. Por unë e ndjeja që atë e kishte shtyrë malli 45 vjeçar për atdhe, për familje. S’ka asnjë dyshim Malli per atdhe është i pamposhtur. Gjyshi pas ardhjes së parë erdhi përsëri në atdhe, në familjen e vet.

Pyetje kofidenciale: Cili është opinjoni juaj për librin ‘Antologji e mendimit të sotëm për Mirditën’, librin e parë ju e kini.
Pergjigje: Mendoj që është kontributi juaj më i mirë që keni dhënë deri tani për vendlindjen, për njohjen e gjerë të saj, si krahinë e rëndësishme historike e atdheut. Në librin tuaj keni ditur të zgjidhni përsonalitete të shquara nga fusha e historisë, letërsisë, e intelektualë të dëgjuar që kanë dhënë kontributin e tyre në Mirditë, që kanë njohur nga afër njerëzit e saj. Eshtë e pamundur të mos e duash Mirditën dhe njerëzit e saj kur i njeh ata. Ka qënë një kohë kur shumëkush, e kërkonte Mirditën në hartë në veri të Tropojës, kur ajo nuk ishte më shumë se 1 orë e 15 minuta larg nga Tirana. Mua më pëlqen gjithnjë të citoj Famullitarin austriak, Fabian Barkatën, që shërbeu 10 vjet në Mirditë, kur thosh. “Këtu… pran? këtij populli të thjeshtë e të paprishun, te këta njerëz, që ata i quejnë gjysëm barbarë, duhet të vijnë në shkollë, të nxanë se si në vobektësi, në thjeshtësi andjesh në shpresë te i madhi Zot e ka rrajën lumtunia e çdo njeriu, veçanërisht dhe gëzimi dhe mirërojtja e popujve përgjithësisht”.

Një kafe
me
Albana Mëlyshi-Lifschin

- Shkrimtare, gazetare, përkthyese.

Je zgjuar një mëngjes me humor të kënaqshëm, moti paralajmëron ditë të këndshme dhe ti, përpara se të fillosh të përmbushësh kusuret që ke lënë për të sotmen, mbush një filxhan të madh kafeje dhe rehatohesh në ndenjësen e gjerë të verandës tënde. Në ndodh të dëgjosh këngën e kanarinës, nga ballkoni i fqinjit, aq më mirë. Nëse të mungon ky koncert, prapë ka zgjidhje. Telefoni, mbase shpikja më e mrekullueshme e njeriut. Unë kështu bëra sot në mëngjes. Nga dëshira të bisedoja me një kolege dhe mike, për të ndarë me të euforinë time, ngatërrova orët, distancat, ditënatën. I telefonova Albana Mëlyshit në Amerikë, nga Athina, qysh në pikë të mëngjesit, duke harruar diferencën e orëve. Thjesht të bënim muhabet, sa të mbaroja kafenë. E mira, mikja ime! Në vend që të më dërgonte në djall, më tha se ishte ende zgjuar (vetëtimthi sytë më shkuan nga ora e murit!) dhe pranoi me qejf, të më bënte shoqëri… në kafenë time të mëngjesit dhe unë asaj, në aspirinën e pasmesnatës…

Njerëzit… Cili tipar të pëlqen më shumë tek ata?

Ndërkohë, shkruan… Çfarë kërkon tek poezia?

- Shpirtin e poetit.

Ah, shpirti… Ku gjendet, ky “djall”?

- Tek sytë. Ata flasin, ata lexohen. Atyre u besoj. Syve që më fshihen, u druhem.

Sytë duhet të jenë mrekullia e tetë e natyrës. Meqë ra fjala për natyrën, çfarë te mrekullon më shumë nga fenoment e saj?

- Perëndimet në plazh. Zhytja e diellit në det. Për mua nuk ka peisazh më poetik. Përhumbem brenda tij dhe s’kam të ngopur me këto çaste.

Veçse përmendesh… Dhe shikon përpara teje përsëri, të pashmangshmit, njerëzit. Ç’i ruhesh më shumë tek ata?

- Keqkuptimeve. Njerëzit kanë prirje të besojnë, atë çka duan ata të besojnë.
Tendenca për të besuar në të keqen, shpesh është… dëfryese.

Keni kuptim paksa të çuditshëm për “dëfrimin” në Amerikë. Ç’të pëlqen tjetër atje, në “tokën e begatë”?

- Udhëtimet në mes të gjelbërimit të pafund. Vjeshta i bën të magjishme. S’kam parë pasuri kaq të madhe ngjyrash, sa ato që ka vjeshta amerikane. Çdo piktor do ta kishte zili.

Megjithë shoqërinë e vjeshtës, a je ndjerë e vetmuar ndonjëherë... në stinët e tjera? Bie fjala, gjatë dimrit amerikan, që më kanë thënë, se nuk është dhe kaq i shoqërueshëm...

- Jo. E vetmuar ndihem vetëm në mes hipokritëve. Dhe kjo ndodh, pavarësisht nga stinët. Atëhere kërkoj e etur punën. Puna është i vetmi “shok”, që të jep kënaqësi të sinqertë, pa të kërkuar asgjë. Edhe sot, pasmesnate, kur më telefonove, isha në këtë shoqëri të ëmbël. Punoja. Dhe nuk ndjehesha vetëm…

Doemos, jeta nuk mund të ketë vetëm kënaqësi... Neveria jote?

- Lajkat publike. As ata vetë që i thonë, s’i besojnë. Atëhere, si dhe ku mund të më hyjnë në punë?

Ç’ të nervozon tjetër? Që t’i shmangemi…

- Mungesa e korektesës.

Oh, e shkela… Këtu jam ca defiçit. Ndonjë mësim tjetër, nga praktika?

- Të mos u dal në “mbrojtje” burrave.

Atëhere, të mbeten… gratë. Por dhe ato… Nga shiu, në breshër. Çfarë “i trembesh” më shumë?

- Hipokrizisë dhe injorancës. Hipokritët kanë aftësi të tërheqin pas vetes injorantët - aleancë e së keqes, me prirje për të luftuar pozitiven. Dhe ke të drejtë, kjo aleancë e mbrapshtë, nuk kushtëzohet nga seksi i njeriut.

Tani, diçka filozofike, ngaqë po na mbaron… kafeja. A beson në rininë shpirtërore të përhershme e të pakushtëzuar?

- Besoj në rininë shpirtërore. Është për mua një materie e prekshme. Të pakushtëzuar? Edhe lulja, që të jetojë, ka nevojë për diell dhe ujë. Shpirti ka nevojë për ngrohtësi...

Të përfitojmë nga koha: Nëse do të doje të korigjoje diçka nga vetja, cila do të qe ajo?

- Të isha më e duruar.

Dhe doja... të ta thoja. Veç kësaj, çfarë të dekurajon tek karakteri?

- Heshtja, atëhere kur duhet folur.

Të kthehemi tek “e keqja” e pashmangshme: Burrat (me dy “r”). E di, e di... Temë... bozë. Jam kurioz, çfarë do të vlerësoje më shumë tek ata?

- Integritetin!

Oh, kjo më ngjan pak si shumë zyrtare. Si të jem në zyrat e komunitetit evropian. Po tek gratë?

- Mungesën e xhelozisë.

Duhet të të bëjnë një ikonë me ngjyra, gjithë burrat. Me që ra fjala tek ngjyrat, cila është më e preferuar për ty?

- E kaltra, e bardha, e kuqja.

Shumë the, një të pyeta… Meqë e do në “shumës”, cilat gjellë preferon më tepër?

- Këtu e kam në “njëjës”: Byreku me spinaq.

Nga frutat?

- Shalqini.

Je ende e re… Gjithë ëndrra dhe pasion për të ardhmen. Megjithatë, diçka mbetet e pakryer. Çfarë?

- Udhëtimet nëpër botë.

Je e rrethuar nga miq të përbashkët, kaq të shtrenjtë, aq sa më ngjall zili. Këshilla që ke marrë nga shoqëria?

- “Ke sinqeritet gati të pakonceptueshëm... duhet ta kufizosh ”.

Por edhe ata... alkolin. Këshilla lidhur me shoqërinë?

- Gjyshja më thosh: “Shokët gjeji si veten ose më të mirë se veten. Mba pak e sak(t)”.

Shyqyr që gjyshja nuk u bë... shkrimtare, si ti. Lavdia është kaq e paktë... Nga kultura amerikane, që është e shumtë, ç’këshillë ke marrë?

- ”Mos i jep këshillë tjetrit, po nuk ta kërkoi…”

… do të desha ta vazhdoja gjatë këtë bisedë me miken dhe kolegen e shquar, Albana Mëlyshi Lifschin… Më shijoi. Më shumë se kafeja. Filloi dhe një fllad i ëmbël mëngjesor… Por s’qe e thënë. Kënaqësitë e kanë një mbarim. Të gjitha. Nga brenda, nga thellësia e dhomave të gjumit, u dëgjua zëri mëngjesor i sime shoqeje: “Ke marrë qumësht për vajzën?”

Intervistoi:
Grigor Jovani
poet, gazetar, botues i "Pegasit"